Pedro Agripino Icó Bautista

Skotol k’ak’al sk’elel snopel

Ti bu ni vok’e

Ni vok’ ta ranchería San Andrés Puerto Rico, slumal Vitstan, yosilal Chiapa. Ti xch’iel skuxlej tal jlumal ti bu ni vok’e, a’ ech chak k’ucha’al li’e: tetik ta sjabilal 1910 xchi’uk ta 1912, k’akal lik pas k’op yu’un kolel ta mosoinele, li’ ta slumal Chiapa, ep lik pas pletu. Ep te lik milbail ta jujun paraje xchi’uk ta jujun jteklumetik, ech nixtok tey ta ts’ak lumetik tey ti bu ni vok’e, ta Oxchuc, ta Jobeltoj (Tenejapa), ta Vitstan xchi’uk Altamirano, ech k’u cha’al yantik lumetik te nopajtik. Ti buch’utik laj stsob sbaik ispasik k’op yu’un spojel xch’akel balamile, ja’ik ti karansaetike, viyistaetike xchi’uk ti napachetike. Skotolik ispasik pletu yu’un spojel xch’akel osil: yu’un echuk o xich’ komon ch’akel ti osile, ti pas k’op yu’un xch’akel spojel osile, te yich’ pasel ta muk’tik osil yu’unik jkaxlanetik (haciendas sbi ta kaxlan k’op), k’alal yich’ pasel k’op yu’un lajesel mosoile, ep muk’tikil osiletik laj skomesik ti jk’ulej jkaxalanetike yu’un inet’atik lok’el, ech te inet’atik lok’el javo’uk bats’i viniketik ti buch’utik la xchi’inik ta k’op ti jkaxlanetike.

Va’i un, ta sjabilal pas k’op pletue oy jayvo’uk ti jkaxlanetike inet’atik lok’el ta yosilik, ja te ba naklukuk jbael ta ranchería San Andrés Puerto Rico, ta slumal Vitstane. Ech chalik ti buch’utik te inakiik jbaele ja’ik la ti yuts’ yalal ti Trujiyoetike xchi’uk ti Lievanoetike. Ti buch’u isbiiltas jbael ti osile teye ja’la ti mol Pedrón Lievanoe. Ja’la iyabe sbi ti ranchería San Andrés. Ti jbael sk’oplale ja’ yu’un mu la sk’anik sk’atp’uj yu’unik ta komon balamil (ejido), ja’ la yu’un no’oxtok ti tey ono’ox oy jun unen ch’ulna, oy la jun jch’ultotik tey ja’ ono’ox iyich’be komel sventail ti lume, tana li’e ja’ k’atp’ujem ta jtotik yu’unik te ta lume. Ti mol Pedrone, tey la ta patil iyak’be to la sts’akben sbi ti osile, ja’ ti Puerto Rico, melel yu’un xalik ti jnaklejetik ti vo’one, oy la jun xchi’ilik te la sjok’ik tak’in tey bu oy tana snail chanob vun yu’un primaryae. Yu’un oy lek sk’inal ti buch’u la sjok’ ti tak’ine, te laj yich’ batel. Ti Puerto Rico, ja’ la sk’an xal sna’obil ti bu istaik sk’ulejalike ta oro tak’ine, ech la xalik ti vo’nee, te la xvinaj yav ti bu laj sjok’ik lok’el ti tak’ine.

Pedro Agripino Icó Bautista

Una mirada constante

Mi comunidad

Nací en la ranchería San Andrés Puerto Rico, municipio de Huixtán, Chiapas. En cuanto a la historia de este lugar les cuento lo siguiente: Entre el año de 1910 y 1912, durante la revolución mexicana, el estado de Chiapas vivió grandes conflictos. Hubo una guerra civil en las zonas rurales, es decir también en los municipios de nuestra área como Oxchuc, Tenejapa, Huixtán y Altamirano, entre otros. Los principales actores o grupos bélicos eran los carrancistas, los villistas y los mapachistas. Todos ellos peleaban por una razón: la repartición de tierras. La lucha por la tierra se dio principalmente en las haciendas ocupadas por gente ladina. A partir de la revolución, muchas tierras quedaron desocupadas, pues los invasores ladinos fueron expulsados o desplazados junto con algunos indígenas aliados.

Precisamente en estos tiempos unos ladinos desplazados por la guerrilla de los carrancistas fundaron la ranchería San Andrés Puerto Rico en el municipio de Huixtán. Se dice que los fundadores fueron la familia Trujillo y la familia Liévano y quien nombró el lugar fue el señor Pedrón Liévano. Él lo bautizó como ranchería San Andrés. Primero, porque no se creó como ejido y, segundo, porque ahí se encontraba una ermita construida originalmente para dicho santo que se volvió entonces el santo patrono del pueblo. El señor Pedrón agregó el nombre Puerto Rico porque según los habitantes anteriores, uno de ellos había hallado dinero y oro en el lugar donde se encuentra actualmente la escuela primaria. Fue un afortunado quien descubrió el tesoro y se lo llevó. Puerto Rico se refiere pues al espacio donde encontraron el oro y, de hecho, se dice que en aquel entonces dejaron una huella en el cerro donde lo excavaron.